Έντονο ενδιαφέρον προκάλεσε η ανακοίνωση του Καθηγητή Ιατρικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Χαράλαμπου Β. Χαρίση για «Το όνομα των Ιωαννίνων» στο 3ο Πανηπειρωτικό Συνέδριο που διοργάνωσε η ΕΗΜ και το ΙΜΙΑΧ, 1 με 3 Μαρτίου στο Μέγαρο της ΕΗΜ. Η θέση του για τη βυζαντινή πριγκίπισσα Ιωαννίνα και το Φρούριο της λιμναίας περιοχής, έρχεται να προστεθεί στις δεκάδες προσπάθειες ερμηνείας του ονόματος της πόλης που έχουν γίνει ήδη από τον 19ο αιώνα ως και τις μέρες μας, αξιοποιώντας μεθοδικά τα υπάρχοντα επιστημονικά και ερευνητικά δεδομένα και προσεγγίζοντας τα Ιωάννινα ως μία ιστορική οντότητα με το όνομά τους να συναρθρώνεται με την ιστορική διαδρομή της πόλης. Ζητήσαμε από τον Χ. Χαρίση, να μας παρουσιάσει συνοπτικά τα συμπεράσματα από την έρευνά του.
Η μελέτη μου καταλήγει στο ότι το σημερινό όνομα της πόλης πρέπει να χρονολογηθεί στον 6ο αιώνα μ.Χ και προέρχεται από το γυναικείο όνομα Ιωαννίνα που όπως και όλα τα γυναικεία ονόματα με κατάληξη -ινα (π.χ Μαρίνα) είναι λατινικά – ρωμαϊκά τα οποία αργότερα πέρασαν και στην Ελληνική.
Είναι γνωστό από πατριαρχικό κώδικα του 9ου αιώνα μ.Χ που σήμερα φυλάσσεται στο Βατικανό και στον οποίο αναφέρεται η επισκοπή «της Ιωαννίνας», ότι το όνομα της πόλης ήταν αρχικά θηλυκού γένους. Κατά τη διαδικασία εξελληνισμού του αρχικού αυτού ονόματος και κατ’ αναλογία με τα προπαροξύτονα αρχαιοελληνικά τοπωνύμια σε -ινα (π.χ Αίγινα), ο τόνος ανέβηκε στην προπαραλήγουσα («η Ιωάννινα») ενώ σύμφωνα με ένα σύνηθες φαινόμενο της μεσαιωνικής ελληνικής γλώσσας μετατράπηκε αργότερα σε ουδέτερο πληθυντικού, «τα Ιωάννινα». Μετά από μία άλλη φωνητική αλλαγή, το όνομα έγινε «τα Γιάννινα» (όπως το ιατρός έγινε γιατρός). Στην συνέχεια το «ι» μετατράπηκε σε «ε», όπως συμβαίνει συχνά στη μεσαιωνική ελληνική γλώσσα όταν το «ι» βρίσκεται πριν από το γράμμα ν, και σχηματίστηκε έτσι ο τύπος «τα Γιάννενα».
Κατά μια ευτυχή σύμπτωση, μπορούμε να συνδυάσουμε το όνομα Ιωαννίνα με ένα υπαρκτό ιστορικό πρόσωπο. Το όνομα αυτό είναι όχι απλώς εξαιρετικά σπάνιο, αλλά μοναδικό σε ολόκληρη την Ρωμαϊκή και Βυζαντινή ιστορία. Συγκεκριμένα, αναφέρεται στην κόρη του Βελισάριου, του στρατηγού του Ιουστινιανού, και της Αντωνίνας, της συζύγου του Βελισάριου και στενής φίλης της αυτοκράτειρας Θεοδώρας. Η Θεοδώρα που είχε την Ιωαννίνα υπό την προστασία της, την πάντρεψε με τον εγγονό της Αναστάσιο τον οποίο προόριζε για διάδοχο του Ιουστινιανού, κάτι που θα είχε συμβεί αν η Θεοδώρα δεν πέθαινε πρόωρα. Είναι πολύ πιθανό το όνομα της πριγκίπισσας να είχε δοθεί ως γαμήλιο δώρο προς τιμήν της σε κάποιο φρούριο που υπήρχε στην λιμναία χερσόνησο όπου σήμερα το Κάστρο. Εξάλλου, δύο φρούρια είχαν ονομαστεί κι αυτά από το όνομα της Θεοδώρας, το ένα μάλιστα βρισκόταν κοντά στην Ήπειρο. Δεν γνωρίζουμε γιατί επιλέχτηκε να δοθεί το όνομα της Ιωαννίνας στο συγκεκριμένο φρούριο και όχι σε ένα άλλο. Ίσως για τους ίδιους λόγους που επιλέχτηκε στη σύγχρονη εποχή να χτιστεί εκεί, στο Ιτς Καλέ, το Βασιλικό Περίπτερο με το ‘μπαλκόνι της Φρειδερίκης’, δηλαδή εξαιτίας της απαράμιλλης ομορφιάς της τοποθεσίας.
-Απαιτείται και προσέγγιση μέσω της Γλωσσολογίας για να προσδιοριστεί και η προέλευση του ονόματος. Τι έχει δείξει η έρευνά σας για τις αναφορές του ονόματος;
Η επιστήμη της Γλωσσολογίας είναι ο μόνος αξιόπιστος οδηγός μας, της προέλευσης ενός ονόματος. Αυτή, μαζί με τα ιστορικά δεδομένα τα οποία θα πρέπει να συνομολογούν τα γλωσσολογικά συμπεράσματα. Δεν υπάρχει σχεδόν κανένας λόγιος Ηπειρώτης που να μην ασχολήθηκε με το θέμα του ονόματος των Ιωαννίνων. Μέτρησα 49 αποτυπωμένες στο χαρτί απόψεις: από το ‘Ιωνία’, από το τουρκικό ‘αγιάν’ και άλλες που όλες δεν ευσταθούν γλωσσολογικά. Η πιο διαδεδομένη σήμερα άποψη είναι ότι το όνομα της πόλης προέρχεται από το ‘Ιωάννης’ και ότι σήμαινε ‘τα Ιωαννινά’ (με τόνο στην λήγουσα), τα κτήματα του Αγίου Ιωάννη, ενός μοναστηριού που βρισκόταν στο Κάστρο, για το οποίο όμως δεν υπάρχει καμία ιστορική μαρτυρία. Η άποψη αυτή είναι και γλωσσολογικά λάθος, αφού αγνοεί πλήρως την πρώτη μορφή του ονόματος στο θηλυκό γένος. Η μόνη άλλη άποψη, που μπορεί να σταθεί γλωσσολογικά, είναι αυτή που υποστηρίζει την προέλευση του ονόματος από το σλαβικό όνομα Γιοβάνα / Γιάνα. Με την σλαβική κατάληξη -ινα προέκυψε το τοπωνύμιο Γιάνινα που σημαίνει ‘της Γιάνας’ και που προφανώς αναφέρεται σε κάποια καλύβα ή κτήμα που ανήκε στην γυναίκα αυτή. Αν και στην περιοχή της Ηπείρου υπάρχουν πολλά σλαβικά τοπωνύμια που διατηρήθηκαν από την εποχή που οι Σλάβοι είχαν καταλάβει την Ήπειρο (6ος αιώνας και μετά), από ιστορικής όμως άποψης η υπόθεση αυτή είναι αδύναμη διότι τίποτα δεν είναι γνωστό για αυτήν την Σλάβα Γιάνα. Αυτός ήταν και ο λόγος που με παρακίνησε να επιχειρήσω μια νέα ετυμολογία – την πεντηκοστή κατά σειρά! – που με οδήγησε στο όνομα της βυζαντινής πριγκίπισσας Ιωαννίνας που γλωσσολογικά πιστεύω είναι καθόλα σωστή, αλλά που όπως είδαμε συνάδει και με τις ιστορικές πηγές. Κι αυτό είναι σημαντικό.
-Ποιο είναι το ιστορικό πλαίσιο για την ίδρυση των Ιωαννίνων; Πώς διαμορφώνεται η πόλη μέσα στο χρόνο;
Το οικιστικό κέντρο ήταν πάντα η χερσόνησος του Κάστρου. Ξέρουμε από τα λίγα αρχαιολογικά κατάλοιπα ότι αυτή κατοικείτο από την Κλασσική εποχή. Δεν ξέρουμε αν ο οικισμός αυτός ήταν μεγάλος ή μικρός, ούτε γνωρίζουμε κάτι για την τύχη του στη Ρωμαϊκή εποχή. Πιθανολογώ ότι το φρούριο που ονομάστηκε Ιωαννίνα είχε χτιστεί στο ύψωμα του σημερινού Ιτς Καλέ λίγο πριν από την εποχή του Ιουστινιανού, ίσως από τον Ηπειρώτη αυτοκράτορα Αναστάσιο ‘Α. Γι’ αυτό και δεν αναφέρεται από τον ιστορικό Προκόπιο στο έργο του «Περί Κτισμάτων» όπου αναφέρονται (αν και όχι όλα) πολλά από τα κάστρα που έχτισε (και επισκεύασε) ο Ιουστινιανός τον 6ο αιώνα μ.Χ στην Ήπειρο κι αλλού.
Την εποχή που το φρούριο ονομάστηκε ‘φρούριο της Ιωαννίνας’ δεν πρέπει να υπήρχε πάνω στη χερσόνησο κάποιος μεγάλος οικισμός. Μόνο ένα μικρό χωριό ίσως, έξω από τα τείχη του φρουρίου. Μόνο μετά την ερήμωση της μεγάλης πόλης που υπήρχε στη σημερινή Καστρίτσα, τον 6ο αιώνα μ.Χ, και τη μεταφορά του εναπομείναντος πληθυσμού της στην χερσόνησο του Κάστρου, πρέπει να άρχισε σιγά σιγά να εξελίσσεται σε πόλη το μικρό χωριό πάνω στη χερσόνησο μέχρι που έφτασε, τον 9ο αιώνα μ.Χ, να αποκτήσει Επισκοπή. Η συνέχεια είναι γνωστή: τον 11ο αιώνα ο οικισμός ήταν αρκετά μεγάλος ώστε να προσελκύσει την προσοχή του Βοημούνδου, του Νορμανδού που αργότερα πρωτοστάτησε στην πρώτη Σταυροφορία και ο οποίος κατέκτησε το φρούριο των Ιωαννίνων, ενώ αργότερα τον 13ο αιώνα, τα Ιωάννινα απέκτησαν ένα ισχυρό κάστρο και αποτέλεσαν ένα από τα κέντρα του Δεσποτάτου της Ηπείρου.
Τελικά, παρόλο που δεν ήταν ο Ιουστινιανός που ίδρυσε την πόλη – όπως το θέλει μια θεωρία που ταυτίζει τα Ιωάννινα με την ‘Νέα Εύροια’ (αυτή πρέπει να τοποθετηθεί κατά την γνώμη μου στο λόφο Καστρί Καναλακίου) – το όνομα της πόλης μας εμμέσως συσχετίζεται με αυτόν, αφού ήταν αυτός και η Θεοδώρα που το επέλεξαν και το απένειμαν. Δηλαδή, σε τελική ανάλυση δεν χρειάζεται να αλλάξει το έμβλημα του δήμου μας.
